Tego typu badania stanowią jedno z podstawowych narzędzi stosowanych w nauce. Służą możliwie rzetelnemu opisywaniu rzeczywistości z zastosowaniem wcześniej ustalonych miar ilościowych. Efektem badań obserwacyjnych jest więc raport zawierający naukową wiedzę o pewnym fragmencie rzeczywistości. Istnieje kilka odmian tego typu badań, a każda z nich ma swoje zastosowania.
Badania analityczne
Badania obserwacyjne mogą opierać się na analizie pewnych danych. To tutaj mieści się podtyp badań ekologicznych – opartych na obserwacji grupy badanej w warunkach możliwie zbliżonych do naturalnych lub całkowicie naturalnych. Można też wyróżnić tutaj badania kohortowe. W celu ich wykonania dobiera się grupę charakteryzująca się określonymi cechami, a następnie obserwuje ją według założonych wytycznych.
Badania analityczne są szczególnie ważne w medycynie – na tej metodologii opierają się na przykład wszelkie analizy próbek pobranych w laboratoriach. Obserwacja i porównywanie parametrów z normami może przynieść bezcenną wiedzę o stanie zdrowia pacjenta.
Badania opisowe
Ten typ badań obserwacyjnych jest zwykle początkiem większych programów badawczych. Opiera się na gromadzonych danych, najczęściej z bardzo dużych prób, które pozwalają uogólnić wyniki na całą populację. Na podstawie badań opisowych można mówić jedynie o korelacji, czyli częstościach współwystępowania zjawisk. W żadnym wypadku nie da się wnioskować o związkach przyczynowo – skutkowych, do tego służy inny typ badań – badania eksperymentalne.
Istnieje kilka podtypów badań opisowych. To między innymi studia przypadków, ale też badania podłużne (pokazujące zmienność danego stanu rzeczy czy cechy w czasie) i przekrojowe (obrazujące stan rzeczy w danym momencie, na przykład zainteresowanie konsumentów danym produktem lub częstość występowania choroby).
Obszary zastosowania
Badania obserwacyjne stosuje się w bardzo wielu różnych dziedzinach nauki. To między innymi badania społeczne i konsumenckie, ale także badania medyczne czy przyrodnicze. Obserwacja należy do podstawowych technik badawczych naukowców zgłębiających każdą dziedzinę. Często stanowi główne źródło danych, ale bywa też stosowana jako technika pomocnicza.
W wielu przypadkach można także zastosować je zamiast badań, które wymagałyby ingerencji w środowisko czy w organizm człowieka. Wprawne oko badacza jest w stanie stwierdzić pewne prawidłowości na podstawie danych obserwacyjnych. Ponad to, jest to metoda pozwalająca zaoszczędzić spore kwoty pieniędzy – obserwacja nie kosztuje wiele w porównaniu do eksperymentów, zwykle przygotowanie takich badań jest też mniej pracochłonne.